विद्यालय भर्ना

‘तान्, तान्। जोर लगा के हैँऽ साऽऽ‘।
'स्साला बंगाली! तैँ तान् न जोडले। सक्किनै लाग्यो’।
‘चिनीको बोरा हो, यार। तान् न तान्’, बोराको गुणस्तर बताउँदै मलाई अझ बल लगाउन हौस्यायो।
‘पसिनाले कट्टु भिजिसक्यो। तँ बरु अलिक जोडले तान् न’।
वर्ण सरको पिठ्युँपछाडि हामी हाम्रै उद्दममा ब्यस्त थियौँ।
‘आयो। हुर्ऽऽराऽ!’ उताबाट हारेर छोडिदिए जस्तो लाग्यो। जे होस्, हामी दुवैजना आफ्नै बलले उत्तानो पर्‍यौँ, बोरासंगै।

‘एई केटा हो! केको हल्ला हो त्यहाँ?’ कालोपाटीमा आठको पहाडा लेख्‍दै गर्नुभएका वर्ण सर हामीतिर फर्किनु भयो। हतार हतार सोझो परिवरि हामी पनि सिलोटमा आठ एकान आठ, आठ दुने सोह्र लेख्‍न थाल्यौँ, मानौँ हामीले सरको प्रश्नै सुनेनौँ। ख्याउटे अनुहारमा अलिक भित्र पसेका चहकिला आँखालेसमेत कुनै सुत्र भेटेनछ। त्यसैले हामीलाई भकुर्न नआई पु:न पाटीतिरै फर्किनुभयो, आठ छका अढ्चालिस लेख्‍न। त्यै मौकामा हामीले पनि तानेको नयाँ चिनीको बोरा दोब्र्याएर दुवैजना बस्न मिल्ने बनायौँ, अनि पढन्दास बनिटोपल्यौँ।

झापा जिल्ला, भद्रपुर नगर पंचायत, वार्ड नं ७, भानुनगरको यो गोरूहट्टी स्कुल। खास नाम तीन नंबर केन्द्र। नयाँ शिक्षा सुरु हुनपूर्व भद्रपुरमा केही नयाँ प्राथमिक स्कुलहरू खोलिएका थिए, अनि नाम चैँ खै किन हो, नंबरमात्र। भद्रपुर हाटको दुई नंबर, गोरुहट्टी तीन नंबर र नगर पंचायतपछाडि देवी बस्ती चार नंबर स्कुल। तीन नंबर भए पनि गाउँ, शहर, गुरू-गुरुमादेखि सारा विद्यार्थी यसलाई गोरूहट्टी स्कुल भनेरै चिन्थे। हरेक बुधवार र शनिवार चौपायाको हाट लाग्थ्यो, स्कुलको चौरीमा। कोसी पूर्वको सबैभन्दा ठूलो पशुहाट। शनिवार त त्यस्सै बिदा। बुधवार थप बिदा हुन्थ्यो। ढोकामा पल्ला नभएर उदाङ्ग बस्ने कोठाहरूमा हाटका दिन नगर पंचायतका मुखियाबाजे र छिर्नसक्ने बलियाबाँगा गाईगोरुहरू पनि विद्यार्थी बनिदिन्थे। त्यसैले आइतवार र बिहिवार पहिला दुई घण्टी पढाइ हुँदैनथियो। पालैपिलो कक्षा कोठा र चौरीको गोबर सोहोर्नु पर्ने। अनि त्यै फोकटमा प्राप्त भएको गोबरले लिपेको भुईँमा घरबाट ल्याएको बोरा ओछ्छ्याएर हामी बस्थ्यौँ। जाबो त्यै बोरामा पनि वर्गविभेद भेटिँदोरहेछ। सक्नेले मिहिनतवरले बुनिएको बाक्लो चिनीको बोरा ल्याउथ्यो। त्यसपछि हैसियतअनुसार चामलका बोरा, सिमेन्टका बोरा, आलुका बोरा र झुलजस्तै पातलो बिंडी फ्याक्टरीका बोरा आइपुग्थे गोरुहट्टी स्कुल। हरेक दिन घरबाट बोरा, सिलेट र खरी बोकेर हामी पढ्न जान्थ्यौँ। बाँसको टाटीले बारेको भित्तामा झुण्ड्याइएको सेतो-सेतो हुँदैगएको कालोपाटीमा सर र गुरुमाहरूले चकले के-के लेख्थे। हामी पनि आ-आफ्ना टुटे फुटेका सिलेटमा खरीले के के लेख्थ्यौँ। दैवै जानोस्। यति चैँ थाहा थियो, चकले लेख्‍न सजिलो हुन्छ, तर मोटो लेख्छ। अनि खरीले मसिनो लेख्छ, तर फारु हुन्छ। निश्चय नै हामीलाई घरमा चक किन्दिदैन थिए।

वर्ण सरले दुई कक्षाको गणितको अध्यापन त्यसदिनलाई सक्नुभयो। आउनेबित्तिकै चारदेखि सातसम्मको पहाडा सोधेर प्राय सबैको हात सेकिसकेपछि संतुष्ट मुद्रामा कालोपाटीतिर लाग्नुभएको थियो, आठको पहाडा लेख्‍न। कुर्सीमा बेतको छडीलाई रामको खराउ बनाइवरि एकछिन हामीले आठ एकान आठ, आठ दुने सोह्र घोकेको घुमिघुमी हेर्नुभयो। बेतराजालाई उठाउनु भयो, देब्रे हातको घडी हेर्दै दाहिने हातमा समातेको खराउ महासयलाई लिरिकलिरिक हल्लाएर हामीलाई निर्देशन दिनुभयो।
‘चिच्याइचिच्याई घोकिराख!!!’

सर ढोकाबाट बाहिरिनेबित्तिकै अगाडिको श्यामेले रामेलाई चिमट्यो। सीताले गीताको रिबन तान्दिई। सोहनलालले बोरा मिलाउदै खोक्यो। राजेन्द्रेले अगाडि बसेकी मेरी दिदीको फ्रकमा कागजको पुच्छर उन्दियो। चार दशाङ चालिसमात्र हैन, चार बाराङ चौवालिससम्म भनेर वर्ण सरको ‘गुड’ भेटेकी दिदी पनि के कम थिई र! लगत्तै थाहा पाइहाली अनि पछाडि फर्केर राजेन्द्रेलाई भुत्ल्याई। तर यी सब कर्तुत ‘आठ एकान आठ, आठ दुने सोह्र’ कै पार्श्व ध्वनिमा भइरह्यो, स्कुलको घण्टी नबजुन्जेल।

बल्लतल्ल कार्की दाइले बरण्डाको घण्टी बजाए। सबका स्वरमा अचानक पूर्णविराम लाग्यो। कोही ‘आठ चौको बऽऽ’ मै अडिए, कोही ‘आऽऽऽ’ मै। स्वच्छन्द कल्याङ्कुलुङ सुरु भइहाल्यो। अनि घण्टी बजेपछि तीनमा पढ्ने गोपाल दाइले हाम्रो कक्षामा आएर सोहनलाल र मलाई पनि बजाए, बोरा चोरेको निउँमा।

जस्ताको छानामुनि अलकत्राको टिन सोझ्याएर वरिपरिबाट बारबेर गरेर काठका खाँबामा उभिएको एकतले घर, बाँसको टाटीले बारेर छुट्याइएका बाह्रै महिना गोरब गनाउने कक्षाकोठाहरू, कठोरभन्दा कठोर सजाय दिन लालयित सरहरू र पेन्सिलको अनुहार पनि देख्‍न नपाएका हामीहरू- गोरुहट्टी स्कुल यस्तै थियो। तर त्यही अवस्थाले गर्दा हामी पुछारतिर बस्ने ‘गवाँरहरू’लाई एउटा नितान्त नौलो खेलको आविस्कार गरिदिएको थियो।
बोरा चोर्ने खेल।

हामी पुछारवालाहरू टाटीमुनिको भुईँ यताबाट पनि खोतल्थ्यौँ, उनीहरू उताबाट पनि खोतल्थे। मंसिरमा टालटुल पारेका कोठाहरूमा पुस नबित्दै हरेकका पछिल्तिर एउटा सुरुङ बनिसक्थ्यो, एउटा कोठाबाट अर्को कोठामा हात छिराउन मिल्ने। सुरुसुरुमा अर्काको बोरा तान्न प्रयोग हुने मुख्य सुरुङले फागुन-चैततिर बिस्तारै हाँगाबिँगा हाल्दै जान्थ्यो। यो दाहिनेतिरको सह-सुरुङ सरले नभेटुन् भनेर गुच्चा लुकाउने ठाउँ बन्थ्यो त देब्रेतिरको पहिलो मोडमा लट्टु र धागो, दोस्रोमा सरले छाडेका चकका स-साना टुक्राटाक्रीहरू। बैसाखदेखि त एउटा पुरै भूमिगत संसार बनिसक्थ्यो, हाम्रैपछाडि।

त्यही मुख्य सुरुङबाट सोहनलाल र मैले मिलेर तान्न भ्याएको बोरा परेछ तीन कक्षामा पढ्ने हाम्रै वर्गमित्र गोपाल दाइको। आ-आफ्ना बोरा छेउमा पट्याइवरि राखेर ती दाइको बोरामा गजधम्म बसेर आठ एकान आठ गर्दै नै थियौँ, उनी आएर हामीलाई छ छक्के छत्तिस नगर्दासम्मै। पछि थाहा भयो, पारिपट्टि देवकी गुरुमाले ‘राम इज अ गुड ब्वाइ’ लेख्‍न नआएकोमा औँलाका बिचमा बाँसको सिर्कनो हालेर तिरिमिरी झ्याँई बनाउनु भएको रहेछ, हामीतिर आएर ‘ब्याड ब्वाइ’ बनिहाले।

तर हामी रोएनौँ। हाँसी हाँसी लात सह्यौँ।
त्यो सोहनलालसंगै म पनि थेत्तरो जो भैसकेको थिएँ।
'जौँ तेरोमा। आज त गुलगुल्ला खिलाउछस् नि हैन?' बोरा चोर्नमा मद्दत गरेकोमा सोहनलाल खुसी भएर उसको दोकानमा बेच्न राखेको गुलगुल्ला आधा भए पनि कसो नदेला त!

*

मेरो र सोहनलालको भेट एउटा काकताली नै थियो।

*

सात सालदेखि सत्र सालसम्मै सत्रौँपटक ‘काङ्ग्रेस’ लागेर आजित भएपछि मधेस झरेको मेरा हजुरबाको परिवारले सस्तो जमिनकै कारणले होला, झापालाई नै आफ्नो नयाँ थातथलो बनायो। कतै नम्बरी त कतै वन फँडानी गरेका ऐलानी, जे होस्, जस्तो होस्, बस ‘जग्गाजोड अभियान’ चलाउनुभयो, हजुरबाले पनि। बनियानी, राजगढ, चकचकी, बालुबाडी अनि अरु पनि बाह्र-सत्ताइस गाउँतिर गरेर दुखमसुखम बर्षभरि खानपुग्ने खेत जोडेर भद्रपुरमा एउटा टाँडेघर पनि बनाउन भ्याउनु भएको थियो, म जन्मिनु भन्दा निकै अगाडि नै। अझ ब्राम्हण खलकको जन्मले स्व:त दिएको साक्षरताले अड्डा-अदालततिरको विचारीसमेत बन्नु भयो। निश्चित थियो, त्यसैले त हजुरबाले उपनाम पनि पाइहाल्नु भयो। विचारी बा। बुबा जिल्ला पंचायतको सानो जागिरे, कहिले खोटाङ त कहिले इलामतिर पुग्नु हुन्थ्यो। खोटाङको दिक्तेलमा जन्मिएर तीन बर्षको हुँदै पढ्नलाई भद्रपुर झरेको म चार पुगेपछिमात्र बल्ल स्कुल जान लायक भएँ।

सुरुमा त जगन्नाथ मिलछेउ भरखर-भरखर खुलेको विदेशी स्कुल, ‘आनन्दमार्गी’मा कक्षा एकमा भर्ना भइयो।

एघार-बाह्र सालतिर भारतको जमालपुरबाट सुरु भई मुख्यतया पश्चिम बंगालमा हुर्केर एउटा धार्मिक विचारधारा सुरु भएको रहेछ, आनन्दमार्ग भन्ने। पश्चिम बंगालको छिमेकी सहर भएर होला, आनन्दमार्गीहरूले आफ्नो विचारधाराको प्रचारप्रसारका लागि नेपालमा पहिलो स्कुल भद्रपुरमा खोले। आँप र रुखकटहरको बगैँचाबिच हरियो टिनको छाना भएको एकतले राम्रो घर- भद्रपुरको आनन्दमार्गी स्कुलमा भद्रपुरका सबै भुराभुरी ओइरिए। जगन्नाथ मिल वरपरका मात्र नभएर संगम, लालमाटी, भानुनगर, जनताचोक आनि बजारैसम्मका चार बर्षमाथि आठ बर्षसम्मका केटाकेटीहरू तछाँडमछाँड गर्दै शिशुदेखि तीनसम्ममा भर्ना भए। विदेशीले खोलेको स्कुल भएरमात्र त्यस्तो भएको थिएन। मुख्य आकर्षण चैँ दिउँसो खान दिने दुध, खिर, मिठाईजस्ता खाना नै थियो। हामी हन्तकालेहरू पनि मस्तिष्कमा कलाकन्द या सन्देश राखेरै आचार्यले भनेको ‘आत्मामोक्षार्तम जगद्धिताया’ भट्याइदिन्थ्यौँ। त्यतिमात्रै कहाँ हो र, आसन, मुद्रा, बन्ध, योग, सम्भूति, महासम्भूति, ध्यान, चक्र, तत्व, प्राणायाम आदि-ईत्यादि कुराहरू सारतत्व नजानिकनै भन्न चाहिँ सक्ने भइसकेका थियौँ। हरेक कोठाका भित्तामा कुनै सरकार थर भएका बंगाली बाबाको फोटो सबैभन्दा माथिल्लो स्थानमा टाँगिएको हुन्थ्यो। ती फोटाका मानिसलाई गुरुहरू बाबा भन्थे अनि हामी साधकलाई श्री श्री आनन्दमुर्ति भन्न लगाउँथे। त्यसको अलिक तल कुनै आचार्य श्रद्धानन्द अवधुत: नामधारी लामो दारी पालेका अर्का फेटावालको फोटो हुन्थ्यो। हरेक गुरुले नाम लिइरहने भएर होला, सबैलाई त्यो नाम कण्ठै थियो। त्यसपछि एउटा लामो फोटो हुन्थ्यो ‘आनन्द शुत्रम्’ भन्ने, जसमा सोह्रवटा बुँदा हुन्थ्यो। हामी एक कक्षाका साधकलाई घोकाएनन्, त्यसैले सुत्रहरू जानेकै थिएनौँ।

हामी त्यो अचम्मको स्कुलमा विद्यार्थी थिएनौँ, साधक थियौँ। हरेक आइतबार राष्ट्रिय गानपछि आचार्यलगाएतका गुरुहरूले ध्यानमन्दिर भन्ने गरेको बिचको ठूलो कोठामा धर्मचक्र सुरु हुन्थ्यो। सबैभन्दा पहिला प्रभात संगीत अनि किर्तनका साथ लतिका मार्मिका:। पार्वतीको नाच भनेर गुरुहरू हामी सब भुराभुरीलाई किर्तनको लयमा पिटी खेलाएजसरी नचाउँथे। त्यस नृत्यपछि केही बेर आँखा चिम्लेर ध्यान गर्ने अनि अन्त्यमा गुरुमन्त्र। पालैपिलो आचार्य र गुरुहरू भुत्लोभाङ नबुझेका हामी केटाकेटीहरूलाई १०-१५ मिनेटजति धर्म के हो, धर्मको रक्षा कसरी गर्नु पर्छ, धर्मका दुश्मन कसरी चिन्ने- यस्तै यस्तै भाषण दिन्थे। त्यसपछि बल्ल हाम्रो मनको कुरा आइपुग्थ्यो।

सदाभन्दा अलिक बिशेष खाना। ध्यानमंदिरको जुटको कार्पेटमा पिँडुलामा कोठे छाप परुन्जेल पलेँटी कसिन्थ्यो र मस्तले बजाइन्थ्यो प्रसाद। यस्तो रमाइलो स्कुलमा पनि एकादशी-एकादशीमा चैँ प्राय विद्यार्थीको टाउको दुख्थ्यो, या छेरपाटी चल्थ्यो। कसैको मामाको बिवाहमा धुलाबारी जानुपरेको हुन्थ्यो त कसैको आमासंग अस्पताल। येनकेन प्रकारेण छुट्टीको बहानाको ताकमा हुन्थ्यौँ हामीसब। कारण प्रस्ट थियो, स्कुलमा हरेक विद्यार्थीले एकादशीमा अनिवार्य बर्त बस्नु पर्ने नियम। झन् आचार्यहरू त औँसी र पूर्णिमामा पनि उपवास बस्थे। अनि त्यो उपवासी औँसी र पूर्णिमामा गुरुहरू आचार्यसंग मिलेर अद्भुत तरिकाले नाच्थे। एउटा खुट्टा उचालेको महादेवको मुर्तिलाई नमस्कार गरेर नाचिने ताण्डव नृत्य साँच्चै नै डरलाग्दै हुन्थ्यो। एकथरि छेउमा ढोल, हार्मोनियम, खैँजडीआदि बजाउँथे र गुरुहरू उफ्री उफ्री नटराज बन्थे। हामी डराएरै तालीको ताल दिन्थ्यौँ।

आँप र रुख कटहरका रुखैरुखले घेरिएको त्यो हरियो टिनको छानो भएको स्कुलमा टाउकामा ठूल्ठूला फेटावाल बंगाली र पंजाबी गुरुहरूबाट आफ्ना संतानले के कस्तो पढ्दैछन्, सायद अविभावकहरूलाई त्यति चासोको बिषय पनि थिएन। हामी क ख पनि सिक्थ्यौँ, ए बी सी डी पनि जान्दैथियौँ अनि धर्मका कुराहरू पनि सिक्दैथियौँ । धर्मको रक्षाका लागि गुरुले तरवार घुमाएको पनि रमाइरमाई हेर्दै थियौँ। ताण्डव नृत्यका बेला हरेक गुरुसंग हुने लठ्ठीबाट एक्कासि निस्किने लामो चुप्पीसंग समेत अभ्यस्त हुँदैथियौँ।
सब ठीकै थियो।

अनि एकदिन भद्रपुरे त्यसै बौलाए।
‘त्यो आनन्दमार्गीमा त ती फेटावालहरूले बच्चाहरूलाई तरवार देखाएर तर्साउछन्’।
‘त्यहाँ त कालाजादुले भुराभुरीलाई लठ्याएर एकोहोर्‍याउछन् र पछि बंगालका नक्सलवादी र पाकिस्तानका मुसलमानसंग लड्न पठाउछन्’
‘हाम्रो किस्ने लडेछ अनि उसको औँलाबाट आएको रगत त त्यसको सरले मुखैले चुसेछ। तिनीहरू त पक्का तान्त्रिक हुन्’
‘फेटा त झुक्याउन ला’का रैछन्। वास्तवमा त अघोरी बाबा बनाउने चाल पो गरेका रै’छन्’
भद्रपुर भिड बन्न बेर लागेन। हामी मध्ये केही विद्यार्थी नै त्यो भिडका साक्षी बनिदियौँ। भिडका अगुवाहरूले निर्णय गरे, ‘त्यस्ता तान्त्रिकहरूकोमा बच्चा पनि पढाइदैन, भद्रपुरमा बस्न पनि दिइँदैन’।

भोलिपल्ट धर्मसभा सकिनेबित्तिकै जगन्नाथ मिलतिरबाट भद्रपुरेको हुल स्कुलतिर आयो। अलिअलि गाइँगुइँ सुनेर होला, आचार्य केही दिनअगाडि नै सिलिगुडीतिर गएका थिए। स्कुलतिर बढ्दै गरेको भिड देखेर गुरुहरू डराएर घोडामारातिर भागे। हामी भुराभुरी बरण्डामा निस्कियौँ, तमासा हेर्ने बालसुलभ ईच्छाका साथ।

तीन-चारजना दाइहरूको अगुवाईमा भिड स्कुल पस्यो। स्कुलका कोठाबाट जसले जे भेट्यो च्यातचुत, भाँचभुँच पारेर बाहिर फाल्न थाले। एउटा सिकुटे मान्छे म उभिएको ठाउँको छेवैमा आएर आचार्यको कोठाको ढोकामा लात्ता बजाउन थाले। अरुहरू पनि मिसिए र ढोका फोरे। हुल भित्र छिरेर भएभरका सामानहरू बाहिर हुर्‍याउन थाल्यो। ‘ढोकाफोड’ युवकले सरकार गुरुको फोटो आँगनतिर फालिदिए। हिजोसम्म रमाइरमाई पढेको स्कुलमा ब्रह्मलुट मचाउन हामी साधकहरू पनि के कम थियौँ र। अलिक ठूला कक्षाका साधकहरू कसैले ‘आनन्द शुत्र’ च्याते त कसैले खैँजडी भाँचे, कसैले ग्लोबलाई भकुण्डो खेले त कसैले भकुण्डोलाई आफ्नै घरतिरको बाटो देखाए। हामी सानाहरू चाहिँ तमासैमा मख्ख पर्‍यौँ। त्यसैबेला ती ख्याउटे नेता आचार्यको कोठाबाट बाहिर निस्किए। दाहिने हातमा नटराजको मुर्ति लिएर बाहिरिएका तिनलाई देखेर म चिच्याएँ।
“हाम्रो ताण्डव भगवान!”
नेता दाइले अलिक चकित हुँदै मलाई हेरे। रिसाए। पहिला त हातको नटराजलाई बेस्मारी रुखकटहरको बोटतिर हुर्‍याए अनि मलाई कस्सिएर एक लात्ता जमाए। हाम्रा नटराज आकासमार्गबाट र म ढुन्मुनिँदै स्थलमार्गबाट करिव करिव एकै ठाउँमा पुगेछौँ। रुखकटहरको फेदको गिलो भुइँबाट म उठ्दा भुइँमै पिँडुलाको छाप परेछ, स-साना कोठाहरू परेका। माथि हाँगामा उल्टो परेर बिस्तारै हल्लिरहेका नटराजलाई हेरेर म बिदा भएँ।

भोलिपल्टदेखि झापामा प्रचारको पहिलो अभियानस्वरुप खुलेको आनन्दमार्गी स्कुल बन्द भयो। रहलपहल फेटावालाहरूलाई भद्रपुरले खोजिखोजी लखेट्यो। हामीलाई पनि तीन-चार महिना स्कुलै जानु परेन। दिउँसो फोकटमा खान पाइने दुध, खीर, हलुवा र अरु मीठाईहरूले समय समयमा थकथक्याउदै थिए। अजिँगरको आहार दैवले पुर्‍याउँछ भनेजसरी नै श्री ५ को सरकारले त बालमंदिर पो खोल्दियो, आनन्दमार्गी स्कुलमा।

फेरि दिउँसोको खाजाको लोभमा हामी बालमंदिर जाने भयौँ। तर त्यहाँ एक कक्षा थिएन। खालि शिशुमात्र। आमाले म र दिदी दुवैलाई घटुवा गरिदिनुभयो। खीर खान हामी पनि बिना कचकच त्यै शिशु कक्षामा भर्ना भयौँ। आमाहरू दंग पर्ने कारण अर्को पनि पो रहेछ। दश बर्षमुनिको एउटा बच्चा बराबर महिनाको एकपटक एक किलो पाउडर दुध समेत बाँड्नेरहेछ, हाम्रो बालमंदिरले। दिदी र म- आमाले नै दुई किलो पाउडर दुध पाउने हुनुभयो। अरुहरूले पनि सके आफ्ना, नसके अरुका बच्चालाईसमेत आफ्ना बनाएर दुध लिने अक्कल लगाए। म पनि आफ्नी आमाको छोरामात्रै भइन, शान्ता दिदीको एउटै छोरो अनि जमुना काकीको माइलो छोरो पनि बन्दिएँ।

त्यस्तो ब्रम्हलुटमा दुध बाँडने काम के टिक्थ्यो र ! एक बर्षैमा ‘पाउडर दुध युग’ सकियो। दुध नपाउने भएपछि पाँच बर्ष पुगिसकेको कान्छोलाई कसले बालमंदिर पढाइराख्छ र?
यसरी थरिथरिका स्कुल चहारेपछि म तीन नंबर स्कुलमा भर्ना भएँ।
कक्षा: एक
रोल नंबर: छब्बीस।

*